home

ปัญหาถาม-ตอบ

หนังสือธรรมะ

พระไตรปิฎก

ถาม-ตอบจากหนังสือ

นาม และ รูป ย่อมปรากฏทีละอย่างทางทวารทั้ง ๖
นามและรูปมีลักษณะต่างกัน    เราควรรู้ลักษณะเหล่านี้    ลักษณะ เป็นอีกคำหนึ่งที่เขาขอให้เราอธิบาย

สภาพธรรม ทุกอย่างมี ลักษณะเฉพาะซึ่งต่างกับสภาพธรรมอื่น   สิ่งที่ปรากฏทางตามีลักษณะต่างกับเสียง   สิ่งที่ปรากฏทางตาปรากฏได้ทางจักขุปสาท   แต่ปรากฏทางหูไม่ได้    เสียงปรากฏได้ทางหู   แต่ปรากฏทางตาไม่ได้    สิ่งที่ปรากฏทางตามีลักษณะที่ต่างกับการเห็น    สิ่งที่ปรากฏทางตาเป็นรูปซึ่งไม่สามารถรู้อะไรเลย ไม่เห็นอะไร    จิตเห็นเป็นสภาพเห็นไม่ใช่สิ่งที่ปรากฏทางตา จึงเห็นจิตเห็นไม่ได้ เรามักโน้มเอียงที่จะ “รวม” การเห็น กับ สิ่งที่ปรากฏทางตา เป็น “สิ่งหนึ่ง”    แทนที่จะมีสติระลึกรู้ลักษณะที่ต่างกันตามที่ปรากฏทีละอย่าง

ก่อนอื่นจะต้องรู้ลักษณะเฉพาะ (วิเสสลักขณะ) ของนามและรูปให้ชัดเจนเสียก่อน    ควรรู้นามว่าเป็นเพียงนาม   และรู้รูปว่าเป็นเพียงรูป    เมื่อปัญญาได้เจริญขึ้นแล้ว   ก็จะสามารถประจักษ์แจ้งสามัญญลักขณะของนามและรูปได้   คือ  อนิจจลักขณะ   ทุกขลักขณะ  และอนัตตลักขณะ
(ติลักขณะหรือลักขณะทั้งสาม)

บางคนรู้สึกว่ายากที่จะเข้าใจว่านิสัย   เช่น   ความโลภจะสะสมขึ้นได้อย่างไร    จิตทุกดวงเกิดขึ้นแล้วก็ดับไปโดยสิ้นเชิง   แล้วนิสัยจะสะสมไปได้อย่างไรเล่า

จิตทุกดวงดับไปหมด   แต่ เป็นปัจจัยให้เกิด จิตดวงต่อไป นี่เป็นเหตุที่ทำไมอุปนิสัยดี ๆ และอุปนิสัยเลวๆ จึงสืบต่อจากขณะหนึ่งไปสู่ขณะหนึ่ง    ในขณะที่เรานอนหลับสนิทและไม่ฝันย่อมจะไม่มีโลภะ    แต่เมื่อเราตื่นขึ้นโลภะก็เกิดขึ้นอีก   โลภะมาจากไหนกันเล่า    จะต้องมีปัจจัยที่ทำให้เกิด
โลภะ    โลภะเกิดขึ้นได้เพราะความโลภได้สะสมมาและสืบต่อจากขณะหนึ่งไปสู่อีกขณะหนึ่ง   โลภะของเราในวันนี้
มีโลภะในอดีตเป็นปัจจัย   และโลภะในวันนี้ก็จะกลับเป็นปัจจัยให้เกิดโลภะในอนาคต

เราสะสมกิเลสมามากมาย   เช่น  โลภะ  โทสะ  โมหะ   ความริษยา  และความตระหนี่     และเราก็สะสมอุปนิสัยที่ดีมาแล้วด้วย วันนี้เราสนใจธรรม เราชอบฟังธรรม    ความสนใจเช่นนี้มาจากไหนเล่า    ต้องมี เหตุปัจจัย   เราต้องเคยฟังธรรมมาแต่ในอดีต    สิ่งที่เราได้เรียนรู้แล้วจะไม่สูญหาย ไปไหน    ถ้าขณะนี้มีสติระลึกรู้ขณะหนึ่ง    ก็จะเป็นปัจจัยให้เกิดสติขึ้นในภายหน้า

จิตทุกดวงมีปัจจัยที่จะทำดีและชั่ว    กิเลสเกิดขึ้นได้ง่ายมากเพราะเราสะสมกิเลสมามากมายเหลือเกิน    โลภะเกิดขึ้นได้ง่าย ๆ   และยากที่จะมีสติระลึกรู้    เราไม่ควรประหลาดใจในเรื่องนี้   สติระลึกรู้นั้นไม่ได้เกิดขึ้นบ่อย ๆ ในอดีต    ฉะนั้นปัจจุบันนี้จะเกิดขึ้นบ่อย ๆ ได้อย่างไรเล่า    แต่ก็สะสมได้ในปัจจุบันและเดี๋ยวนี้เลย

เพื่อนคนหนึ่งของเราได้ให้ข้อสังเกตว่า   เขาเคยคิดว่าเฉพาะกรรมเท่านั้นไม่ว่ากรรมดีหรือกรรมชั่วที่สามารถสะสมได้    เขาไม่ได้คิดเลยว่าอุปนิสัยซึ่งไม่มีกำลังแรงถึงขั้นที่จะกระทำกรรมก็สะสมได้ด้วย

เป็นความจริงที่ว่ากรรมดีและกรรมชั่วก็สะสมไป    เมื่อเรากระทำอกุศลกรรม   เช่น  การฆ่า    อกุศลจิตมีกำลังแรงกล้าถึงขั้นอกุศลกรรม    เจตนา (กรรม) ซึ่งจงใจให้กระทำกรรมนั้นดับไปพร้อมกับจิต    แต่เนื่องจากจิตทุกดวงเป็นปัจจัยให้เกิดจิตดวงต่อไป   กรรมจึงสืบทอดจากขณะหนึ่งไปสู่อีกขณะหนึ่ง    นี่เป็นเหตุผลว่าทำไมกรรมจึงก่อให้เกิดผลอันควรแก่กรรมนั้นในภายหลังได้   กรรมชั่วก่อให้เกิดผลอันไม่น่าพึงพอใจ   ซึ่งอาจจะเป็นการเกิดในอบายภูมิ   หรือวิบากที่ไม่น่าพอใจทางทวารหนึ่งทวารใดในช่วงชีวิตนี้    ส่วนกรรมดีซึ่งสะสมไว้ย่อมก่อให้เกิดวิบากที่น่าพอใจ     ฉะนั้นกรรมจึงสะสมได้   และสามารถก่อให้เกิดผลได้ในอนาคต    กรรม ซึ่งก่อให้บังเกิดผลได้นี้ เป็นปัจจัยชนิดหนึ่ง   คือ  กรรมปัจจัย ซึ่งไม่ใช่เพียงปัจจัยเดียวเท่านั้น    ปัจจัยทั้งหมดมีอยู่ ๒๔ ปัจจัย   การงานของปัจจัยต่าง ๆ เหล่านี้สลับซับซ้อนมาก   แต่เราก็พิสูจน์ด้วยตัวเองได้ว่าไม่แต่เพียงกรรมต่างๆ เท่านั้น   อุปนิสัยดีหรือเลวต่างๆ ซึ่งไม่มีกำลังถึงขั้นกระทำกรรมก็สะสมไปเรื่อย ๆ จากขณะหนึ่งไปอีกขณะหนึ่ง   เป็นปัจจัยให้เกิดกุศลจิตและอกุศลจิตในภายหน้า   และปัจจัยประเภทนี้ต่างกับกรรมปัจจัย

ที่อนุราธปุระเราได้อภิปรายกันเรื่อง กรรมและวิบาก   บางคนได้ให้ข้อสังเกตว่าไม่ยุติธรรมเสียเลย ที่กรรมซึ่งได้กระทำไว้เมื่อชาติก่อนสามารถเป็นปัจจัยให้เกิดความทุกข์ในชาตินี้ คนที่ทุกข์ยากชาตินี้ก็ไม่ใช่คนเดียวกับคนในอดีต ที่ได้ทำกรรมชั่วอันก่อให้เกิดผลอันไม่น่าพึงพอใจในชาตินี้    ทำไมเราจะต้องมารับเคราะห์กรรมในปัจจุบันนี้จากกรรมที่เราไม่ได้ทำเล่า

กรรมก่อให้เกิดวิบาก    กรรมแต่ละกรรมย่อมจะก่อให้เกิดวิบากอันควรแก่กรรมนั้น ๆ   นี่เป็นกฏแห่งกรรมและผลของกรรมที่ย่อมจะเกิดขึ้น ไม่ว่าเราจะชอบหรือไม่ก็ตาม   เมื่อเราเกิดเจ็บปวดขึ้นนั่นก็เป็นผลของกรรม    เราอาจคิดไปว่า “ทำไมจึงต้องเกิดขึ้นกับเรา”    แต่ทำไมเราจึงไปคิดถึง “ตัวเรา” เล่า   ไม่มีตัวตนที่กระทำกรรมในชาติก่อน   และในชาตินี้ก็ ไม่มีตัวตน   มีแต่ สภาพธรรม ต่าง ๆ   คือ  นามและรูปซึ่งจะเกิดขึ้นและดับไป

โดยปรมัตถ์ไม่มีคำว่า “ช่วงชีวิตนี้ของฉัน”    เพราะว่า ชีวิตดำรงอยู่เพียงชั่วขณะเดียว เท่านั้น   มีจิตประเภทต่าง ๆ ซึ่งรู้อารมณ์ต่างๆ    และจิตทุกขณะก็ดับไปหมดสิ้น   จิตบางดวงเป็นเหตุให้กระทำกรรมดีและกรรมชชั่ว อันจะก่อให้เกิดผลที่ควรแก่กรรมนั้น ๆ ในภายหลัง   จิตบางดวงก็เป็นผลของกรรมดีหรือกรรมชั่วซึ่งเรียกว่า วิบากจิต   จิตเห็นหรือจิตได้ยินที่รู้ อารมณ์ที่น่าพึงพอใจหรือไม่น่าพึงพอใจทางปสาทต่างๆ นั้น  เป็น วิบากจิตซึ่งเกิดขึ้นตลอดชีวิตของเรา   
วิบากจิตเกิดขึ้น ก็เพราะปัจจัยและก็ ดับไปทันที   ไม่มีตัวตนที่รู้อารมณ์ที่น่าพึงพอใจหรือไม่น่าพึงพอใจ   ขณะที่เจ็บปวดนั้นก็เป็นเพียงขณะสั้น ๆ ของการรู้อารมณ์ไม่น่าพอใจที่ปรากฏทางกายปสาทเท่านั้น   หลีกเลี่ยงไม่ได้เพราะมีเหตุปัจจัยที่เกิดพร้อมแล้ว   และแล้ววิบากก็ดับไปทันที    หากเรา นึกถึงความเจ็บปวดด้วยความขุ่นใจ    จะมี จิตที่มีความขุ่นใจ เกิดขึ้นไม่ใช่เพียงดวงเดียวแต่จะ เกิดติดต่อกันถึง ๗ ดวง   นี่คือลำดับของจิตต่างๆ ที่จะเกิดขึ้นเป็นวิถีจิต    ฉะนั้น   ถ้าเราเกิดความขุ่นใจจากความเจ็บปวด   ก็จะทำให้เพิ่มทุกข์ขึ้นถึง ๗ เท่า    ความเจ็บปวดนั้นหลีกเลี่ยงไม่ได้   เพราะชีวิตคือการ เกิด   การแก่  การเจ็บ  การตาย

การเข้าใจธรรมสามารถเปลี่ยนชีวิตของคนเราได้    เราพบกับนักธุรกิจคนหนึ่งซึ่งบ่นเรื่องที่ถูกโอนทรัพย์สินไปเป็นของรัฐ   เขาต้องสูญเสียทรัพย์สมบัติไปเป็นจำนวนมาก   แต่หลังจากที่เขาได้ศึกษาพระอภิธรรมแล้ว   และได้ไตร่ตรองพระอภิธรรมมากขึ้น   เขาก็ค่อยคลายกังวลเรื่องการสูญเสียทรัพย์สมบัติไป   และได้คิดที่จะเจริญกุศลมากยิ่งขึ้น    นี่แสดงว่าเขาได้สะสมปัญญามากขึ้น

ดูกรภิกษุทั้งหลาย   ความอัศจรรย์ไม่เคยมี ๔ ประการ   ย่อมปรากฏเพราะความปรากฏแห่งพระตถาคตอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า   ๔ ประการเป็นไฉน

ดูกรภิกษุทั้งหลาย   หมู่สัตว์ผู้มีอาลัย (คือ กามคุณ)  เป็นที่รื่นรมย์   ยินดีในอาลัย   บันเทิงในอาลัย    เมื่อพระตถาคตแสดงธรรมอันหาความอาลัยมิได้อยู่   หมู่สัตว์นั้นย่อมฟังด้วยดี   เงี่ยโสตสดับ   ตั้งจิตเพื่อรู้ทั่วถึง    ดูกรภิกษุทั้งหลาย   หมู่สัตว์ผู้มีมานะ (ความถือตัว)……หมู่สัตว์ผู้มีความไม่สงบเป็นที่รื่นรมย์…….

ดูกรภิกษุทั้งหลาย    หมู่สัตว์ผู้ตกอยู่ในอวิชชาเป็นผู้มืด   ถูกอวิชชารัดรึงไว้   เมื่อพระตถาคตแสดงพระธรรมอันเป็นเครื่องปราบปรามอวิชชาอยู่   หมู่สัตว์นั้นย่อมฟังด้วยดี   เงี่ยโสตสดับตั้งจิตเพื่อรู้ทั่วถึง    ดูกรภิกษุทั้งหลาย   นี่เป็นความอัศจรรย์ไม่เคยมีข้อที่ ๔   ย่อมปรากฏเพราะความปรากฏแห่งพระตถาคตอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า ฯ

เมื่อสติเกิดขึ้น สติระลึกรู้สภาพธรรมที่กำลังปรากฏทางทวารใดทวารหนึ่งใน ๖ ทวาร   แต่อย่างไรก็ตามด้วยความเขลาของเราเองเราอาจหลงผิดไปได้ง่าย   เราอาจคิดว่ากำลังระลึกรู้สิ่งที่กำลังปรากฏ    แต่แท้ที่จริงนั้น เรากำลังคิดถึงสิ่งนั้นด้วยโลภะ   โทสะ  และโมหะ    ตัวอย่างเช่น  เมื่อสภาพแข็งหรืออ่อนกระทบกายปสาท   แทนที่จะพิจารณาศึกษาลักษณะเหล่านี้   ดิฉันกลับไป คิดถึงจุดที่สัมผัสนั้น แสดงว่า ไม่ใช่สติ    เป็นแต่เพียงคิดเรื่องบัญญัติของกาย   แต่ เมื่อสติระลึกรู้สภาพแข็ง   ขณะนั้น จะ มีแต่ลักษณะแข็งเท่านั้น ไม่มีอย่างอื่นปรากฏเลย    ไม่มี “สถานที่กระทบ” ในสภาพแข็งนั้น   และไม่มีร่างกายในความแข็งนั้นเลย    ถ้าเรารู้ชัดในอวิชชาและอุปาทานแล้ว ก็จะเตือนให้ศึกษาสภาพธรรมที่กำลังปรากฏ แม้สภาพธรรมนั้นจะเป็นอุปาทานก็ตาม

เวลาดิฉันดูส่าหรีสีสวยสดใสซึ่งสุภาพสตรีหลายท่านสวมใส่อย ู่ก็สังเกตว่าโลภะเกิดขึ้นทันทีที่ดูส่าหรีนั้น    ต่อจากนั้นก็จะดู “โลภะของฉัน”    การคิดถึงโลภะของตัวเองไม่ใช่สติปัฏฐาน    ครั้งหนึ่งขณะที่ดิฉันกำลังรับประทานอาหารอย่างเอร็ดอร่อยอยู่นั้น   คุณสุจินต์ถามว่าสติระลึกรู้หรือเปล่า    ดิฉันก็เลยพูดว่า “โลภะ”   โดยไม่มีสติระลึกรู้ลักษณะของ
โลภะเลย คุณสุจินต์เตือนดิฉันว่า โลภะก็มีลักษณะเฉพาะซึ่งสติสามารถระลึกรู้ได้เมื่อปรากฏ    ฉะนั้นปัญญาจึงรู้ได้ว่า
โลภะเป็นเพียงธาตุ ชนิดหนึ่งเท่านั้น  ไม่ใช่ตัวตน   โดยไม่จำเป็นต้องคิดหรือเรียกว่าโลภะ

ถ้าพยายามที่จะให้มีสติ ตามวิธีการอย่างใดอย่างหนึ่งแล้ว ใครกำลังพยายาม  ก็มีความคิดเรื่องตัวตน ที่พยายามจะให้สติรู้อยู่ที่อารมณ์เดียวอีกแล้ว   นั่นเป็นการคิดไม่ใช่สติ เราไม่รู้เลยว่าความโลภ   หรือความโกรธ  หรือการเห็น   หรือความสงสัย   หรือสภาพธรรมอื่นใดจะเกิดขึ้น    แล้วเราจะคุมสติหรือจะปฏิบัติตามกฏเกณฑ์ได้อย่างไร

สติไม่ใช่ตัวตน    สติเกิดขึ้นเมื่อมีเหตุปัจจัยอันเหมาะสม ที่สติจะเกิดขึ้น    คุณสุจินต์กล่าวว่า “ถ้าสติไม่เกิดขึ้น   ใครก็ระลึกรู้ในขณะนั้นไม่ได้”   เรายังเชื่ออยู่อีกหรือว่าเราสามารถควบคุมสติได้   หากใครพยายามอย่างยิ่งยวดที่จะให้มีสติ   ผู้นั้นก็จะเครียด และจะไม่เกิดประโยชน์อันใดเลย พระภิกษุรูปหนึ่งได้ให้ข้อสังเกตว่า ท่านรู้สึกโล่งใจไปถนัดเมื่อไม่ต้องพยายามทำให้เกิดสติ

สภาพธรรมได้มีอยู่ที่นี่แล้วในขณะนี้    แต่ต้องศึกษาพิจารณาจึงจะรู้ได้   ไม่ยากอะไรนัก   แต่เราไปทำให้ยากเอง
ถ้าหากเราไปคิดว่าเราจะต้องนั่งในห้องและปฏิบัติตามวิธีการ     จะอยู่ในห้องหรือนอกห้องก็มีการเห็น   การได้ยิน    ความแข็งและสภาพธรรมอื่นปรากฏทีละอย่างทาง ๖ ทวารอยู่เสมอ

คุณสุจินต์พูดว่าในขณะที่เห็น ได้ยิน หรือคิดนั้น    เราควรอาจหาญที่จะรู้จริง ๆ ว่า มีสติระลึกรู้สภาพธรรมที่ปรากฏหรือยังไม่มีเลย    การเห็นมีจริง   เป็นสภาพธรรมที่เห็น   สิ่งที่ปรากฏทางตาก็จริง ซึ่งต่างกับการเห็น    เราควรศึกษาพิจารณาสภาพธรรมเหล่านี้ในชีวิตประจำวัน ในระหว่างทำกิจการต่างๆ    เพื่อจะได้รู้สภาพธรรมนั้นตามความเป็นจริง

home      ปัญหาถาม-ตอบ       หนังสือธรรมะ

พระไตรปิฎก     ถาม-ตอบจากหนังสือ

หมายเหตุ: คัดลอกจากหนังสือ  "ธรรมจาริกในศรีลังกา"
โดย  Nina Van Gorkom
แปลโดย  พ.อ. ดร. ชินวุธ   สุนทรสีมะ
มูลนิธิศึกษาและเผยแพร่พระพุทธศาสนา